Η παιδεία στη Ζίτσα δε σταμάτησε ποτέ. Ακόμη και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, είχε το ευτύχημα να μη τη στερηθεί.
Αυτό χάρη στο μοναστήρι του Αϊ-Λιά και στους μεγάλους της ευεργέτες. Από τα μέσα του 15ου αιώνα, όταν το μοναστήρι ήταν ακόμη στον αντικρινό λόφο «Αϊ-Λιά» διατηρούσε Κρυφό Σχολειό, το οποίο εξακολουθούσε να διατηρεί και μετά τη μεταφορά του στο λόφο που βρίσκεται σήμερα..
Το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία
Οι καλόγεροι που είχαν εμβαθύνει στο σπουδαίο ρόλο της παιδείας για το ξύπνημα του Γένους, είχαν θέσει σε λειτουργία Κρυφό Σχολειό. Η διδασκαλία δεν περιοριζόταν στο να τους μαθαίνουν μόνο ανάγνωση και γραφή, αλλά και κατήχηση και ιστορία. Προπάντων φρόντιζαν να τους εμπνέουν δυο μεγάλα αισθήματα: αγάπη προς την αρετή και αφοσίωση προς την πατρίδα. Στους μαθητές παρείχαν πρωινό και μεσημβρινό φαγητό.
Εκεί έμαθαν τα πρώτα γράμματα ο Ζητσιώτης Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας ο Α?, ο Δοσίθεος Φιλίτης, Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, ο Κωνστάντιος Φιλίτης, επίσκοπος Βουζαίου (Ρουμανίας) κ.α.
Είσοδος του κρυφού σχολείου
Το 1750 για λόγους που δεν είναι γνωστοί, η λειτουργία του Κρυφού Σχολειού διακόπηκε.
Το 1764 ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός κάνοντας την πρώτη του περιοδεία, πέρασε από τη Ζίτσα και φιλοξενήθηκε στο μοναστήρι. Εκεί έμαθε για τη διακοπή της λειτουργίας του Σχολειού. Σύμφωνα με την παράδοση, επέπληξε γι? αυτό τον ηγούμενο.
Η εικόνα του Αγίου Κοσμά στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία
Σε ομιλία που έκανε προς τους κατοίκους, ανέπτυξε τους λόγους, που επέβαλαν την άμεση λειτουργία του σχολειού. Παρακίνησε τις γυναίκες να προσφέρουν και τα φλουριά ακόμα που είχαν ραμμένα στα φέσια που φορούσαν στα κεφάλια τους.
Με το ποσό που συγκεντρώθηκε, χτίστηκε το Κρυφό Σχολειό στη βορειοανατολική, ακριβώς, γωνία της περιοχής του Αγίου Νικολάου, του μεγάλου μαχαλά και το οποίο οι κάτοικοι ονόμαζαν «Δασκαλειό».
Το σχολείο ήταν χτισμένο στην κορυφή του λοφίσκου. Είσοδο είχε από τον επάνω δρόμο, που οδηγεί προς τη βόρεια πλευρά της εκκλησίας. Σύμφωνα με την παράδοση είχε και υπόγειο.
Απέναντι υπήρχε ένα μικρό κτίριο που σώζονταν ολόκληρο ως το 1930. Έφερνε κι αυτό την ονομασία «Δασκαλειό» και ήταν βοηθητικό οίκημα του πραγματικού «Δασκαλειού».
Στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνα ο Κωνστάντιος Φιλίτης, Επίσκοπος Βουζαίου (Ρουμανίας), έστειλε χρήματα για να χτιστεί Δημοτικό και Ελληνικό Σχολειό. Ο καθηγητής της Μεγάλης του Γένους Σχολής, Β. Μυστακίδης, δίνει στοιχεία στα «Ηπειρωτικά Χρονικά». Κάποια στοιχεία δίνει και ο Λαμπρίδης στα «Ηπειρωτικά μελετήματα».
Ο Κωνστάντιος Φιλίτης, το 1813, έστειλε χρήματα για να χτιστεί στην πατρίδα του, Ζίτσα, όχι μόνο σχολειό της παλιάς Ελληνικής γλώσσας αλλά και των κοινών λεγόμενων γραμμάτων.
Στους προεστούς έγραψε να διαλέξουν τόπο κατάλληλο, ώστε να χτιστεί μεγάλο σχολείο με δωμάτια για να κατοικήσουν οι φτωχοί μαθητές και κυρίως αυτοί που ερχόταν από άλλα χωριά.
Από το Βουκουρέστι ο Κωνστάντιος έστειλε βιβλία, για να δημιουργηθεί βιβλιοθήκη και όρισε να στέλνονται κι άλλα κάθε χρόνο για να συμπληρωθεί και να γίνει μια πλούσια βιβλιοθήκη, όχι μόνο με Ελληνικά αλλά και με Ευρωπαϊκά συγγράμματα.
Σύμφωνα με τον Μυστακίδη, την πρώτη φορά, έστειλε 4.000βιβλία. Ο αριθμός αυτός φαίνεται εντελώς απίθανος για την εποχή και μάλλον οφείλεται σε ανακριβείς πληροφορίες του αείμνηστου αυτού καθηγητή. Το πιθανότερο είναι αυτό που αναφέρει ο Λαμπρίδης, ότι η αξία των τόμων της βιβλιοθήκης ανερχόταν στο ποσό των 4.000 γροσίων. Φαίνεται πως έγινε σύγχυση και ο αριθμός της αξίας, μετεπήδησε στον αριθμό των τόμων. Οι τόμοι της βιβλιοθήκης ήταν δερματόδετοι.
Σύμφωνα με τον Μυστακίδη έφεραν την επιγραφή:«Εκ της κατά τους αγίους Ταξιάρχας βιβλιοθήκης της κοινής Σχολής Ζίτσης 1804». Από την ημερομηνία φαίνεται ότι η βιβλιοθήκη ήταν αρχαιότερη του σχολείου. Δυστυχώς όμως η βιβλιοθήκη αυτή λεηλατήθηκε, από τους διάφορους δασκάλους και φοροεπιτρόπους.
Ο Λαμπρίδης αναφέρει ότι έτυχε να συναντήσει σε διάφορες περιοχές της Ηπείρου βιβλία στα οποία μπορούσες να διαβάσεις: «Εκ της βιβλιοθήκης της κατά τους αγίους Ταξίαρχας της κοινής Σχολής Ζίτσης 1804». Βλέπουμε ότι στις δυο επιγραφές υπάρχει κάποια διαφορά.
0 Κωνστάντιος μέχρι το 1825, έστελνε χρήματα για τη λειτουργία του σχολείου και για τους μισθούς τριών δασκάλων. Ένας απ΄ αυτούς ήταν ο Γεώργιος Γαζής από το Δελβινάκι. Στο Σχολείο δίδαξε και ο Γεώργιος Αίσωπος ή Κρανάς. Ο Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας όταν πέθανε το 1825 άφησε με διαθήκη του οχτώ χιλιάδες φλουριά, για τη συντήρηση του Σχολειού και για τους υπότροφους μαθητές , που φοιτούσαν από τα γύρω χωριά.
Ο ιερέας Χριστόδουλος Μανούσης έδωσε το 1822 στους μοναχούς του Προφήτη Ηλία 1000 γρόσια. Από τον τόκο, που ήταν 12% να βοηθούν την Ελληνική Σχολή στη Ζίτσα, την οποία διηύθυνε από το 1823-1825 ο Γεώργιος Αίσωπος από το Γραμμένο.
Ο Μιχαήλ Τυροκόμος το 1832 έδωσε στο μοναστήρι, για τον ίδιο σκοπό άλλα 1000 γρόσια.
Ο Παναγιώτης Ζέρβας διέταξε να κατατεθούν στην Εθνική Τράπεζα μετά το θάνατό του 200 καισαροβασιλικά φλουριά. Αυτό συνέβη το 1861. Το ποσό κινδύνευε να χαθεί εξ΄ αιτίας της αδιαφορίας των ενδιαφερομένων.
Ο Αναστάσιος Γουδίνος διέθεσε 6000 καισαροβασιλικά φλουριά. Διέταξε οι 2000 να κατατεθούν στην τράπεζα τρεις μήνες μετά το θάνατό του (1868) και οι τόκοι να βοηθούν οικονομικά το Σχολείο. Οι υπόλοιπες 4000 θα έμεναν για πέντε χρόνια, με τόκο 7%, στον Λάζαρο Σιαμπέκη, έναν από τους εκτελεστές της διαθήκης. Με τα χρήματα που θα συγκεντρωνόταν, επιθυμούσε ν΄ αγορασθεί κτήμα στη Βλαχία, το οποίο θα ανήκε στο Σχολείο της Ζίτσας. Αν δε βρισκόταν το κατάλληλο κτήμα, τα χρήματα έπρεπε να κατατεθούν στην τράπεζα. Η διαθήκη και αυτού του ευεργέτη, δεν εκτελέστηκε κατά γράμμα. Οι 2000 κατατέθηκαν στην τράπεζα εφτά χρόνια αργότερα. Το κτήμα δεν αγοράστηκε.
Οι επίτροποι των κληροδοτημάτων Δοσίθεου και Γουδίνου, δε συμφωνούν μεταξύ τους κι αυτό σε βάρος του Σχολειού και των νέων. Αλλά και ανάμεσα στους επιτρόπους του κάθε κληροδοτήματος υπάρχουν έριδες, προσπαθώντας ο καθένας να ωφεληθεί και προσωπικά από τη διαθήκη. Ενώ φαινόταν ότι ξόδευαν κάποια ποσά κάθε χρόνο για την επισκευή του Σχολείου, θέρμανση, αγορά βιβλίων κ.τ.λ. Απ΄ αυτά όμως τίποτα δε γινόταν. Βιβλία καινούρια δεν εμφανίστηκαν, η αυλή παρέμεινε κατεστραμμένη, τα τζάμια των παραθύρων ήταν σπασμένα, οι τοίχοι φθαρμένοι. Θέρμανση σύμφωνα με τις μαρτυρίες, σπάνια υπήρχε. Ήταν ανάγκη να βρεθεί μια επιτροπή, που θα βοηθούσε, ώστε να λειτουργήσει ξανά σωστά το Σχολείο.
Το 1858 τα μοναστήρια του Αι-Λιά και των πατέρων έχτισαν με δαπάνες τους το Δημοτικό σχολείο κοντά στο καφενείο «Καλλιθέα». Μέχρι το 1872 το σχολείο λειτούργησε μικτό. Τότε δημιουργήθηκε χωριστό Παρθεναγωγείο. Δίπλα στους Ταξιάρχες στεγαζόταν το Σχολαρχείο.
Το παλιό Δημοτικό Σχολείο
Το 1872 ο ευεργέτης Δημήτριος Φιλίτης μετέτρεψε το σπίτι του στη Ζίτσα σε Παρθεναγωγείο. Εκεί τα κορίτσια μάθαιναν εκτός από τα στοιχειώδη γράμματα (τετρατάξιο Δημοτικό) και υφαντική. Το Παρθεναγωγείο είχε τρεις δασκάλες, από τις οποίες οι δυο δίδασκαν γράμματα και η τρίτη υφαντική. Την επίβλεψη και φροντίδα της σωστής λειτουργίας του την ανέθεσε με τη διαθήκη του, στο σύλλογο διάδοσης των Ελληνικών γραμμάτων, που είχε έδρα στην Αθήνα. Ο σύλλογος αυτός διαχειρίζονταν το κληροδότημά του και διόριζε το διδακτικό προσωπικό. Το Παρθεναγωγείο λειτούργησε στο σπίτι του Φιλίτη μέχρι το 1905. Κι εδώ λόγου της αδιαφορίας των επιτρόπων το κτίριο ερειπώθηκε. Λειτουργούσε μέχρι το 1923 με ενοίκιο σε διάφορα σπίτια της Ζίτσας. Τότε ξανάγινε μικτό το δημοτικό σχολείο, οπότε καταργήθηκε το Παρθεναγωγείο.
Το 1884 ο Αναστάσιος Φιλίτης όρισε με διαθήκη του να δοθούν από τους εκτελεστές της 85 χιλιάδες φράγκα στο«Σύλλογο προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων» στην Αθήνα, ο οποίος έπρεπε να χορηγεί υποτροφίες για σπουδές φτωχών και επιμελών παιδιών από τη Ζίτσα. Έδωσε το δικαίωμα στην κοινότητα να επιβλέπει αν τηρούνται όλα όπως τα ήθελε. Στους εκτελεστές της διαθήκης του άφησε 600 καισαροβασιλικά φλουριά, για να αγοραστεί ένα ακίνητο στα Γιάννινα, του οποίου το εισόδημα θα χρησίμευε για τη λειτουργία των σχολείων της Ζίτσας. Το ακίνητο όμως δεν αγοράστηκε, επειδή οι εκτελεστές έκριναν ότι ήταν καλύτερα να καταθέσουν το ποσό αυτό στην τράπεζα.
Από τους πόρους των κληροδοτημάτων των ευεργετών πληρώνονταν οι μισθοί των δασκάλων και μοιράζονταν στους μαθητές, ντόπιους και ξένους δωρεάν τα σχολικά βιβλία και η γραφική ύλη.
Το 1939 με δαπάνη των κληροδοτημάτων του Αναστασίου και Δημητρίου Φιλίτη, χτίστηκε το νέο κτίριο του Δημοτικού σχολείου, κοντά στην εκκλησία των Ταξιαρχών. Το κτίριο δεν μπόρεσε τότε να ολοκληρωθεί, εξαιτίας του πολέμου που ακολούθησε. Μετά τον πόλεμο, επειδή τα κληροδοτήματα αυτά εκμηδενίστηκαν, τη δαπάνη για την αποπεράτωση του σχολείου, την ανέλαβε το κράτος. Το αρχικό σχέδιο ήταν να συστεγαστεί στο κτίριο αυτό και η Αστική Σχολή, έτσι ονομάζονταν τα Ημιγυμνάσια. Συγχρόνως να γίνουν αίθουσες τελετών, σχολικός κινηματογράφος κ.λ.π. Στο κτίριο αυτό σήμερα στεγάζεται το Δημοτικό σχολείο και το Νηπιαγωγείο.
Από τα κεφάλαια του κληροδοτήματος του Αναστασίου Φιλίτη απέμεινε ένα μέρος, το οποίο αποφέρει ένα ετήσιο εισόδημα. Ο Σύλλογος που είναι υπεύθυνος για το κληροδότημα αυτό, επιδοτεί Ζητσιώτες φοιτητές.
Το νέο Δημοτικό Σχολείο
Το Ελληνικό Σχολείο συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1935. Το κτίριο όμως ερειπώθηκε το 1910. Για 2-3 χρόνια στεγάστηκε στο κτίριο του Δημοτικού Σχολείου, που το χώρισαν για το σκοπό αυτό, με σανιδένια χωρίσματα. Τα υπόλοιπα χρόνια στεγάστηκε σε σπίτια κατοίκων με ενοίκιο.
Από το 1935-1940 στεγάστηκε στο σπίτι «Σακκά», που το είχε αγοράσει και διασκευάσει για το σκοπό αυτό η επιτροπή του κληροδοτήματος Δημ. Ζησταίου. Στην περίοδο της δικτατορίας Μεταξά τα Ελληνικά Σχολεία, πήραν το όνομα « Αστικαί Σχολαί».
Στα χρόνια της Ιταλογερμανικής κατοχής η λειτουργία της Αστικής Σχολής σταμάτησε. Οι κάτοικοι έκαναν έρανο για να μαζευτούν χρήματα, ώστε να ξαναλειτουργήσει η Σχολή, αφού έβλεπαν ότι το κράτος δεν τους βοηθούσε. Οι σχολές μετονομάστηκαν σε Ημιγυμνάσια. Σαν Ημιγυμνάσιο λειτούργησε μέχρι το 1963. Την άλλη χρονιά έγινε κρατικό, και λειτούργησε με τρεις τάξεις. Τα Ημιγυμνάσια λειτουργούσαν με δυο τάξεις.
Το Γυμνάσιο στεγάστηκε σε ιδιωτικά οικήματα γιατί η οικία «Σακκά», είχε ερειπωθεί κατά ένα μέρος στην κατοχή. Το υπόλοιπο αποτελείωσαν οι ίδιοι οι κάτοικοι μετά την απελευθέρωση.
Το παιδαγωγικό σύστημα που εφαρμοζόταν όλα αυτά τα χρόνια, είχε σαν χαρακτηριστικό την αυστηρότητα των δασκάλων προς τους μαθητές και τον φόβο των μαθητών προς τους δασκάλους.
Η σκληρότητα των δασκάλων δεν προερχόταν από κακία, αλλά επειδή πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό βοηθούν περισσότερο τους μαθητές να μάθουν γράμματα και να γίνουν σωστοί άνθρωποι.
Μέχρι τότε η Ζίτσα με τα εκπαιδευτήρια που είχε και τις υποτροφίες που έδιναν κάποιοι ευεργέτες, αριθμούσε πολλούς γραμματισμένους και επιστήμονες. Σε όλη την Ήπειρο είχε αποχτήσει το όνομα του πιο μορφωμένου και ανεπτυγμένου χωριού. Σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων το 1956 το γυμνάσιο στεγαζόταν στο σπίτι του Γεωργίου Αυγέρη. Αργότερα για ένα μικρό χρονικό διάστημα στο Πνευματικό Κέντρο και μετά το 1962 στην Οικία Λιάκου, που βρίσκεται πίσω από το ξενοδοχείο Καλλιθέα. Σήμερα είναι ξυλουργείο.
Tο Γυμνάσιο στην οικία Λιάκου
Οι τάξεις ήταν μικτές. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν οχτώ. Τη σχολική χρονιά ΄66-΄67 προστέθηκε και η ξένη γλώσσα.
Το 1974 οι τάξεις γίνονται τέσσερις και ξεκινάει το εξατάξιο Γυμνάσιο.
Το 1977 το σημερινό κτίριο ήταν έτοιμο και επιτέλους οι μαθητές είχαν δικό τους σχολείο.
Ως το 1987 η θέρμανση γινόταν με ξυλόσομπες. Κατά τη σχολική χρονιά 2001-02, στο κτίριο έγινε καθολική ανακαίνιση. Άλλαξε η εσωτερική διαρρύθμιση, τα παράθυρα, τα καλοριφέρ. Οι μαθητές εκείνο το διάστημα φιλοξενήθηκαν στη Μαθητική Εστία. Φέτος μπήκε και στέγη.
Το σχολείο σήμερα λειτουργεί, έχοντας σχεδόν όλα όσα χρειάζεται για να λειτουργήσει ένα σύγχρονο σχολείο.
